Maakbaarheid is een illusie, onzekerheid is de nieuwe realiteit. De vraag is hoe je daar als adviseur mee omgaat. De tip: accepteer dat er niet één verhaal is. Er zijn meerdere werkelijkheden tegelijk.
Vanuit de behoefte aan controle zijn mensen geneigd om toeval uit te sluiten. We zijn verslaafd aan onzekerheidsreductie. Maar de realiteit is dat de kansen die toeval biedt, vaak niet worden gezien. Een bekend verhaal is de test van de onzichtbare gorilla. Eind jaren negentig van de vorige eeuw ontwikkelden cognitief psychologen Christopher Chabris en Daniel Simons aan de universiteit van Harvard een interessant experiment in het kader van hun onderzoek naar perceptual blindness. Zij lieten toeschouwers de passes tellen die zes basketballers naar elkaar plaatsen. Tijdens het experiment loopt een man in een gorillapak voorbij. De toeschouwers rapporteren keurig het aantal getelde passes. “Maar zag je de gorilla ook?” “Nee, welke gorilla?” Het gorilla-experiment toont twee dingen aan: we registreren veel van wat er om ons heen gebeurt niet, maar hebben er bovendien geen idee van dát we zoveel missen. Ons vermogen om iets te zien, terwijl we ons concentreren op iets anders, is beperkt. De ‘onzichtbare gorilla’-waarnemingsfout wordt veroorzaakt door een menselijk gebrek aan aandacht voor het onverwachte. Het is inattentional blindness oftewel ‘onaandachtigheidsblindheid’. Het risico hiervan geldt bijvoorbeeld in het verkeer – het is gevaarlijk om te bellen terwijl je rijdt. We zien niet wat we niet zien.
Maakbaarheid bestaat niet meer
Ook adviseurs hebben last van deze blindheid. Adviseurs vertrouwen sterk op hun verstand. Bij een belangrijke beslissing zoeken ze informatie op, vragen advies aan anderen en wegen we de zaken zorgvuldig af. We denken dan dat we een heel bewuste keuze maken. Onderzoek toont echter aan dat beslissingen toch vaak sterk beïnvloed worden door onbewuste processen die buiten ons plaatsvinden. Focus wordt gezien als een verdienste, maar kan er ook toe leiden dat kansen worden gemist. Maakbaarheid bestaat niet meer. We leven in een tijd waarin de ene crisis de andere overlapt: de kredietcrisis en de bankencrisis, de coronacrisis en de klimaatcrisis, controle is een illusie. Toeval is per definitie: zonder bedoeling, terwijl die er wel lijkt te zijn. Maar je komt niet tot de kern als je dingen vantevoren uitsluit. Het is zelfbedrog om te denken dat alles voorspelbaar is. Het leven is van nature riskant. Geboren worden is doodsoorzaak nummer één.
Serendipiteit
Organisaties zouden moeten leren omgaan met onzekerheid in plaats van met continuïteit en stabiliteit. Dit betekent dat je tegen de wind in durft te gaan en inziet dat we wendbaarder en veerkrachtiger moeten worden. Ook voor een lerend adviseur is het de kunst om toeval te omarmen. Serendipiteit wordt dat wel eens genoemd. Het is een term uit films en kunst, om het moment aan te duiden waarop alles samenkomt en alles mogelijk wordt. Eigenlijk betekent serendipiteit dat je niet vindt waar je naar op zoek bent, maar dat je tijdens die zoektocht iets ontdekt dat nog veel waardevoller is. Het leven geeft je op deze manier aanwijzingen die je vooruithelpen, je perspectief verruimen of die je iets nieuws laten ontdekken. Een gelukkig toeval, een aangename verrassing waar men onverwacht iets, of in dit geval iemand, vindt waar men niet naar op zoek was. Penicilline, de magnetron, de ontdekking van Amerika, klittenband en de Post-it zijn veelgenoemde opbrengsten van serendipiteit. Stom, maar erg gelukkig, bij toeval ontdekt. Bij zo’n toevallige gebeurtenis is het natuurlijk wel handig dat je onbevangen, snugger en alert genoeg bent om het te zien, te herkennen en actie te ondernemen.
Loslaten
De vraag is hoe ontvankelijkheid valt te stimuleren. Complexiteit vraagt erom dat je de monomythie, het eenduidige verhaal, vervangt door meerdere verhalen, de polymythie. Dat is verre van makkelijk, vooral omdat het betekent dat je niet uitgaat van het bekende. Maatschappelijke en politieke druk zullen de komende jaren alleen maar groter worden. En uiteindelijk gaat de fundamentele discussie vaak over wie de macht heeft. Het zijn schuivende panelen. En interessante tijden. Er zullen zich tal van onvoorziene omstandigheden voordoen. Een reeks toevalligheden die leidt tot magie. Een toevallige gebeurtenis die je ten volle gebruikt. Moet je wachten tot serendipiteit jou alle kansen in het leven geeft? Nee, om die momenten van onbevangenheid ook mogelijk maken en kansen ook ten volle te benutten, zijn er een aantal tips die je kan gebruiken. De kunst is: loslaten van waar je eigenlijk naar op zoek was, open staan voor wat je wel vindt én hier ook iets mee doen. Dus luister naar je buikgevoel. Het gaat steeds minder om kunnen (IQ) en training (FQ) en steeds meer om willen (SQ, gedrevenheid, omgaan met weerstand) en om zijn (EQ, persoonlijkheid, karakter).
