Wijsheid wordt niet enkel opgedaan uit boeken, maar ook uit ervaring. Er schuilt een schat aan verborgen kennis in ieder mens. Door de sprong te wagen en te leren van beroepsprofessionals doen we inzichten op die heel waardevol zijn in het adviesvak.
In het opleiden van adviseurs is kennisoverdracht een spannend thema. Zelf iets kunnen is iets anders dan het ook kunnen uitleggen aan een ander. Zo werkt een starter veelal onbewust bekwaam. Daarom is het voor een ervaren kracht in de regel lastig om de vraag te beantwoorden, wat een starter in de rugzak moet hebben om effectief te zijn. Dit heeft alles te maken met het fenomeen tacit knowledge, oftewel onuitgesproken, onbewuste en onontkoombare kennis. Het begrip komt van de fysisch chemicus en filosoof Michael Polanyi. Tacit knowing is de ervaringskennis die je niet in een instructieboek kunt vatten. Wijsheid die je verwerft door te doen. In zijn boek The Tacit Dimension (1966) stelde Polanyi dat we zoveel meer weten dan we kunnen vertellen. We maken aan de ene kant gebruik van analytische, expliciete, bewust gecontroleerde informatie en anderzijds van niet-analytische, automatische, impliciete, associatieve, intuïtieve kennis. Polanyi stelt dat we vaak een scherm tussen onszelf en de werkelijkheid plaatsen die ons belet om juist vanuit de ervaring in te stappen. ‘To see a problem’, stelt hij, ‘is to see something that is hidden’. Wie iets goed kan, slaagt er niet in het uit te leggen en wie wel iets uit kan leggen, hoeft dit zelf nog niet te kunnen. Taciete kennis komt voort uit ervaring, stelt Polenyi. Het expliciet maken van onuitgesproken kennis kun je wel degelijk leren.
Met de stroom mee
Polanyi maakt daartoe onderscheid tussen expliciete kennis (weten wat je doet), taciete kennis (weten hoe het werkt) en kennis die voortkomt uit studie of opleiding (weten waarom). Hoe beter je weet wat, hoe en waarom je iets doet, hoe beter je kennis overdraagt. Neem het praktische voorbeeld van zwemmen. Als je iemand vraagt om uit te leggen hoe je moet zwemmen, is dat lastig. Zwemmen leer je vooral door te doen. Je wordt onbewust bekwaam in zwemmen door zelf te oefenen. Veel mensen kunnen dus wel na enig denkwerk beschrijven hoe je zwemten een aantal kan zelfs uitleggen hoe zwemmen werkt, maar waarom de verschillende handelingen nodig zijn, kunnen weinig mensen precies uitleggen. Weten hoe het water voelt, speelt ook een rol.
Wat niet in de boeken staat
Volgens Polanyi is verborgen kennis van groot belang voor alle vormen van wijsheid: het is het inzicht waarmee je zomaar weet hoe je in een situatie moet handelen, veelal gebaseerd op ervaring. Een praktische variant is het begrip “pluis-niet-pluisgevoel” dat wordt toegepast in de zorg. Het begrip geldt als een kompas bij het stellen van diagnoses. Artsen omschrijven het “PNP” als een speciale vorm van intuïtie, het onderbuikgevoel. Een mentale short cut, mede gebaseerd op de kennis en ervaring van de arts en wat hij of zij weet over de patiënt. Naarmate de ervaring groeit, denken artsen meer automatisch, niet-analytisch en worden diagnoses sneller en efficiënter gesteld. PNP is skilled intuïtion: het resultaat van het niet-analytisch proces, van intuïtieve kennis, van datgene wat we weten maar soms pas later kunnen uitleggen. De laatste jaren krijgt het PNP-gevoel ook in de advieswereld steeds meer aandacht.
“Je leert het vak pas echt als je meeloopt met, afkijkt van en daarover in gesprek gaat met ervaren beroepsbeoefenaren en zo van hen iets leert dat je niet leert uit de boeken. Zoveel kennis is taciet.“
Voel
Al voor startend adviseurs is het de kunst om niet alleen op een analytische manier te denken, maar ook andere signalen mee te nemen in hun diagnose. Zo ontwikkelen we wijsheid vanuit verwondering. Polanyi pleitte voor een society of explorers, een wereld waarin mensen zich openstellen voor het doorvoelen van ervaringen. Wijsheid ontwikkelt zich niet alleen vanuit de ratio, maar juist ook vanuit het gevoel. We ontdekken door te doen en verzamelen zo inzicht onderweg. Deze schat van ‘weten uit ervaring’ blijft vaak verborgen en onbenoemd. Dan kan een nieuw veld van kennen en ontdekken rijzen dat de wereld op zijn kop zet. Polanyi noemt deze kwaliteit breaking out en breaking in. Zo ontstaat tacit knowledge in het doen, in iedere handeling. Door de schat in het donker te zoeken, vinden we het licht. We ontdekken dan wat er nog niet was en toch altijd al te rusten lag, maar nog nooit zo werd gezien. Tacit knowledge is kennis die niet wordt overgedragen, maar opgedaan. Dus dompel jezelf onder in de omgeving en benoem wat je ervaart. Voorbij het rationele oordeel ga je zoveel beter zien wat er zichtbaar is.