WERK SAMEN VOORUIT

In veel discussies wordt er gedacht in termen van goed of fout. Deze manier van denken is niet bevorderlijk voor het creëren van nieuwe, en soms nodige, perspectieven. De ‘dilemmalogica’, geïnspireerd door Litouwse joodse filosoof Emmanuel Levinas (1906-1995), leert ons dat de mens zichzelf via de ander ontdekt. Het vermogen om aangesproken te worden door het standpunt van de ander, leidt tot beter.

Adviseren gaat over het oplossen van dilemma’s. Het woord dilemma is etymologisch verwant aan het begrip ‘twijfel’. Het is een netelig vraagstuk: een meerduidige situatie waarin een keuze moet worden gemaakt, die voor verschillende partijen nadelig uitpakt. Oftewel: een wicked problem, dat ons confronteert met een zeer diverse hoeveelheid aan belangen, verlangens en meningen over de mogelijke oplossing ervan. Een dilemma kan worden herleid door allereerst de tegengestelde perspectieven met hun achterliggende waarden te achterhalen. Het denken in dilemma’s, oftewel dilemmalogica, heeft betrekking op de erkenning van het ongemak en een stem geven aan wie zich roert over wat schuurt. Het is een probleem dat in veel discussies snel wordt gedacht in termen van goed en fout, voor of tegen. Het helpt om daar uit te komen door te denken vanuit het perspectief van wederkerigheid: het voordeel van de een is in het nadeel van de ander. Zo begint contact met erkenning: het bevestigen van de zorgen, de weerzin of de frustratie van de ander. Juist in de erkenning van het ongemak kan ruimte ontstaan om nieuwe perspectieven ruimte te bieden. 

Alledaagse goedheid

Dilemmalogica laat zich inspireren door de oorspronkelijk Litouwse joodse filosoof Emmanuel Levinas (1906-1995). Ervaringen in een Duits kamp tijdens de Tweede Wereldoorlog zetten een grote stempel op zijn leven. In het kamp had Levinas aan den lijve ondervonden wat het betekent om niet écht gezien te worden. Op basis van deze ervaring ontwikkelde hij zijn denken; dat bij ‘de ander’ begint en niet zozeer bij ‘het ik’. Een waardig mens is volgens Levinas iemand die de ander en het appèl dat de ander op ons doet écht ziet, zonder vooringenomenheid. Voor Levinas gold dat de ander altijd belangrijker is dan ik. Niet het zijn staat in zijn filosofie centraal, maar het verantwoordelijk zijn. Levinas schreef La petite bonté: alledaagse goedheid, dat gaat over ons vermogen geraakt te worden door een ander en zijn of haar situatie werkelijk te zien, staat volgens hem op gespannen voet met een ander kenmerk van de mens, namelijk onze neiging om juist weg te kijken van de ander of de ander zelfs kwaad te doen. Dit is wat Levinas bedoelt met alledaagse goedheid: een connectie met iemand maken en de ander écht zien is niet vanzelfsprekend.  Het is de kunst om voortdurend ingesleten denkbeelden te heroverwegen om te voorkomen dat er een lineaire, platte kijk op de werkelijkheid ontstaat. In Levinas’ visie is twijfelen dan ook iets anders dan aarzelen. Twijfelen gaat over het vermijden van dogma’s, die verleiden tot intellectuele luiheid.

Raakbaarheid

De dialoog is een leerproces. In de visie van Levinas voorkomt het denken in dilemma’s juist dat mensen zich al te snel blind staren op één alternatief of gefixeerd raken op één bepaalde waarde. Hij is ervan overtuigd dat het westerse denken stelselmatig de primaire betekenis van de andere mens is vergeten. Voor Levinas is de ander altijd ongemak. Die ander is niet een vriend, maar de zwerver die met zijn vieze voeten binnen komt in je huis en de boel verpest. Wie je bent, wordt bepaald door de ander, die je oproept om verantwoordelijkheid te nemen. Een voorwaarde voor het nemen van verantwoordelijkheid noemt Levinas ‘ethische raakbaarheid’, het vermogen om getroffen te worden door andermans ellende. Een mens kan leren denken, omdat hij vraagtekens zet bij het eigen denken. Waar je ook gaat, je komt jezelf tegen. Dus probeer in de botsing met de ander je hoekige kanten te polijsten. 

Startpunt

Levinas schetste zijn denken zelf als “niet van de wereld uit te denken, maar vanuit de naaktheid van het gezicht dat mij ontmoet”. Hij ziet menselijkheid niet als het vermogen van het individu om vanuit zichzelf betekenis te verlenen aan de wereld, maar juist in het vermogen om aangesproken te worden door de ander. In een goed publiek gesprek word je ontregeld door de ander. Die confronteert je ermee dat je niet alleen bent, maar dat je je moet verhouden tot die ander, wat hij ook zegt. Zijn werk is een pleidooi voor wederkerigheid. Hij ziet de mens dus als een lerend wezen, dat zichzelf via de ander ontdekt. De achterliggende gedachte: pas in relatie tot de ander komen wij als mens tot ontplooiing. Wie ergens tegen is, is ook ergens voor. Volgens Levinas is de dialoog niet om verschillen glad te strijken. Het is geen instrument voor vredestichting, maar juist als middel om samen vooruit te gaan door het contrast productief te maken. Maak van je standpunt een startpunt.

Vertrouwd adviseur van bestuurders, toezichthouders en (communicatie)directeuren in strategische veranderingen en samenwerkingstrajecten.